Kultura herbaty
Kultura herbaty to ogrom tradycji, rytuałów, rodzaj etykiety podawania i picia herbaty. Myli się jednak ten, kto myśli, że chodzi tylko o suche procedury. Kakuzō Okakura (1862-1913) - japoński eseista i erudyta, tak zdefiniował kulturę herbaty, nazywając ją herbatyzmem: “Herbatyzm jest kultem piękna, które daje się odnaleźć w codziennej, szarej egzystencji. Wdraża nam poczucie czystości i harmonii, tajemnicę wzajemnej życzliwości i romantyzmu ładu społecznego. W istocie swej jest uwielbieniem Niedoskonałości, nieśmiałą próbą osiągnięcia czegoś znośnego w naszym nieznośnym życiu.(...) Herbatyzm jest sztuką zatajania piękna, które należy znajdować samemu; jest sztuką sugerowania tego, czego nie ośmielamy się obnażyć. Jest szlachetną umiejętnością kpienia z samego siebie, spokojnie, lecz przenikliwie, a zatem samą kwintesencją humoru - uśmiechem filozofii”
Herbata wywodzi się z Chin. Legenda mówi, że pierwszy krzew herbaciany wyrósł w miejscu, gdzie buddyjski mnich Bodhidarma rzucił własne powieki samodzielnie odcięte chwilę wcześniej. Zrobił to w przypływie gniewu spowodowanego uśnięciem po dziewięciu latach medytacji. Kolejna opowieść o odkryciu herbaty pochodzi z przełomu 28. i 27. wieku p.n.e., kiedy to uniesione przez wiatr liście herbaty wpadły cesarzowi Shennong wprost do gotującej się wody, gdy ten zatrzymał się na posiłek w trakcie podróży. Oszołomiony tym, że woda z liśćmi zabarwiła się lekko i nabrała aromatu, spróbował i odkrył herbatę! Trzecia legenda jest historią o Laozhi, nadwornym archiwiście dworu Zhou. Laozhi w wyniku nieporozumień opuścił dwór i udał się w podróż bawołem. Po drodze napotkał Yin Xi - strażnika przełęczy Xiangu. Ten poczęstował mędrca czarką herbaty, która przywróciła mu siły witalne i dała moc do spisania swych nauk. Symboliczny gest podania czarki mędrcowi jest powtarzany od wieków. Zawsze gdy Chińczyk ofiarowuje czarkę herbaty, w obu dłoniach unosi naczynie na wysokość serca i pochylając się podaje przybyszowi. Moment podania czarki herbaty Laozhi można uznać za narodziny kultury herbaty. Przez następne tysiąclecia rytuały związane z piciem i podawaniem herbaty rozwijały się w całym Państwie Środka ulegając lokalnym modyfikacjom i wpływom. Zawsze jednak pozostawały formą zachowań ceremonialnych. Konfucjoniści przywiązywali do rytuałów wielką wagę, bo uważali że prowadzą one do uporządkowanego wyrażania uczuć, zaspokajają pragnienia i kształtują ludzkie poczucie obowiązku.
Już w VII wieku n.e. herbata wędrowała szlakami handlowymi z Chin do Indii, Azji Środkowej, Korei i Japonii, a także Jedwabnym szlakiem w kierunku Bliskiego Wschodu. Jednak nie wyparła tam mocno zakorzenionej arabskiej kultury kawy, co było bezpośrednią przeszkodą w dotarciu do Europy. W tym okresie była już także dostępna w Mongolii i Tybecie. W Europie jako pierwsi herbaty doświadczyli Rosjanie, w pierwszej połowie XVI wieku, podczas podboju Syberii i kontaktów dyplomatycznych z Chinami. Wreszcie na początku XVII wieku do Europy Zachodniej herbatę na pokładach statków zaczęli przywozić Portugalczycy, a potem Brytyjczycy. W XIX wieku Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zapoczątkowała na szeroką skalę uprawy herbaty w Indiach z sadzonek i nasion sprowadzonych z Chin. Nie byli oni jednak pierwszymi, którym udało się uprawiać herbatę poza Chinami. Od I wieku n.e. robili to Korańczycy, a 800 lat później Japończycy.
Wszędzie gdzie docierała herbata, wytwarzała się wokół niej odrębna kultura i rytuały, które ewoluowały z biegiem historii. Najbardziej sformalizowane procedury herbaciane wymyślili i praktykowali Japończycy. Wynika to z faktu, że herbata najpierw pojawiła się tam w świątyniach buddyjskich i jej rytuał był celebrowany przez kapłanów. Szlachta, wojskowi i lud poznawali ją poprzez ceremonie religijne. Sen no Rikyū - mistrz Drogi Herbaty tak opisuje wszystko to, co jest niezbędne do podjęcia gości herbatą:
“Kwiaty takie jak na łące,
Węgla drzewnego tyle, żeby zagotować wodę,
Herbaty wziąć w sam raz,
Latem orzeźwiający chłód, zimą ciepło,
Czasu z zapasem,
Nawet przy pogodzie być gotowym na deszcz,
Uwagę poświęcić gościom.”
Oprócz elementów potrzebnych do właściwego kroczenia Ścieżką Herbaty, w tradycji japońskiej określony i zaplanowany jest każdy gest i ruch mistrza ceremonii, wszystkie elementy wystroju, architektura i położenie pawilonu herbacianego, etykieta i sposób zachowania gości. Można stwierdzić, że w przypadku Nipponu rytuał herbaty określono w pełni i doprowadzono go do perfekcji. Na przestrzeni wieków i w rozciągłości geograficznej rytuały te przybierały formę osobliwą i charakterystyczną dla danej kultury. A dzisiaj? Podobnie, choć wszystko nieustannie się zmienia i ulega wpływom i trendom. W Indiach na gwarnej ulicy skosztujemy pikantnej herbaty masala, czyli specjalnej mieszanki przypraw i mocnej herbaty CTC. W Rosji rozgrzeje nas czaj z samowara, często z prądem. W Turcji uraczymy się posłodzoną esencją czarnej herbaty gotowanej, mocniejszej niż kawa. W Maroku pragnienie ugasimy mieszanką taniej herbaty chińskiej z marokańską miętą, słodką jak tak by zlepiła nas od środka. Na Wyspach Brytyjskich, dokładnie o piątej popołudniu, zasiądziemy przy pięknym serwisie i docenimy aromat czarnych herbat cejlońskich, zagryzając chrupiącym herbatnikiem.
A czy zaspakajanie pragnienia naparem z torebki - ekspresówki ma w sobie coś z herbatyzmu? Nie można wykluczyć. Polacy od dziesięcioleci cenią smak i aromat herbaty, piją jej bardzo dużo i na różne sposoby. Herbata w naszym kraju jest napojem codziennym. Jedni piją ją w celu zaspokojenia pragnienia, inni piją bo się przyzwyczaili i robią to od zawsze, do śniadania czy kolacji. Jeszcze inni robią sobie mały rytuał i celebrują ten moment. Podanie dobrej herbaty w pięknej zastawie do poobiedniego ciasta czy deseru to już zdecydowanie kult jej piękna. Radość ze spotkania w doborowym towarzystwie, przy aromatycznym naparze jest najważniejszym elementem kultury herbaty.